Platyna w dzisiejszych czasach jednoznacznie kojarzy nam się z biżuterią i świecidełkami. Osobiście częściej spotykałem się z wisiorkami i pierścionkami wykonanymi z białego złota (najczęściej stop złota z niklem i cynkiem imitujący barwą platynę), ale platynie nie można odebrać jej istotnej roli w jubilerstwie.
Mianem metali szlachetnych określamy te, które są odporne chemicznie, słabo reagują z innymi pierwiastkami i prawie nie ulegają korozji. Ponadto są obojętne na większość kwasów i na ich stan nie wpływa gorąca woda lub para wodna.
Historia platyny
Pierwsze wzmianki o trudnym do przetworzenia, podobnym do srebra metalu sięgają XVI wieku, ale udokumentowane odkrycie datuje się na rok 1735. Miało to miejsce w Kolumbii. Podobno w celu uniknięcia fałszowania srebra domieszkami platyny, którą wydobywano przy okazji eksploatacji innych złóż, topiono ją w morzu.
Zacznijmy od tego, że “platyna” pojawiła się pierwszy raz w 1736 roku w powieści Antonio de Ulloa, w której użył hiszpańskiego słowa platina (sreberko), które miało nadawać mu miano gorszego srebra (hisp. plata). Trudne, a na tamte czasy wręcz niemożliwe do przetwarzania, było ono traktowane jako metal bezużyteczny i mniej wartościowy.
Ostatecznie dopiero w 1758 roku francuski chemik, Pierre Marquer ogłosił, że udało mu się stopić kawałek platyny. Aby to osiągnąć, musiał ją rozgrzać do temperatury 1768 ºC.
Pierwsze odnotowane próby wykorzystania platyny jako środka płatniczego to kolumbijskie 8 escudos z królem Carlosem III (z angielskiego Charles), które bito w latach 1771-1778 i tak naprawdę było platynową monetą pokrytą złotem. Pół wieku później, bo w roku 1814 wybito platynową półdolarówkę, a zaraz potem, w latach 20-tych tego samego wieku próbne emisje monet platynowych wypuściło Imperium Brytyjskie. Następnie przyszedł czas na Imperium Rosyjskie, które w okresie 1828-1845 biło monety 3, 6 i 12 rublowe, wykorzystując do tego odkryte w 1819 roku złoża na Uralu.
Aż do końca XIX wieku, w większości przypadków wykorzystywano ten metal w celu podrabiania srebra.
| Nominał [Rubel] | Waga [g] | Próba | Całkowity nakład | Lata emisji |
| 3 | 10,36 | 950 | 4 121 tys. sztuk | 1828-1845 |
| 6 | 20,71 | 950 | 89 tys. sztuk | 1829-1845 |
| 12 | 41,41 | 950 | prawie 42 tys. sztuk | 1830-1845 |
Do czego wykorzystywano platynę?
Platyna zaczęła zyskiwać na wartości na początku XX wieku i już po I Wojnie Światowej była kilkukrotnie droższa od złota. Traktowano ją jako surowiec, więc w przeciwieństwie do złota i srebra, jej cena nie była regulowana przez banki i rządy. W roku 1971, kiedy Richard Nixon uwolnił złoto, jego cena poszybowała w górę, szybko doganiając platynę.
Rozwój branży samochodowej sprawił, że wzrosło zapotrzebowanie na platynę, z której robiono katalizatory do silników diesla. Jej cena zaczęła rosnąć (5 razy droższa niż pallad), aż do kryzysu w 2008 roku, kiedy gwałtownie staniała i już nigdy nie wróciła do tamtych cen (ponad 2000 dolarów za uncję). Równolegle, bo w 2009 roku, wzrosło zapotrzebowanie na katalizatory do silników benzynowych, które musiały sprostać nowym normom ekologicznym. Okazało się, że w obecnej sytuacji dużo bardziej opłaca się przestawić produkcję i tworzyć takie katalizatory, wykorzystując pallad. Zapoczątkowało to wzrost jego ceny (i spadek platyny), w wyniku czego już w 2017 roku ceny obu metali się zrównały. Obecnie to pallad jest 2,5 raza droższy.
Perspektywy rynkowe
Jeżeli trend się utrzyma, to jest szansa, że za jakiś czas sytuacja się odwróci i znowu będzie się opłacało zmienić produkcję katalizatorów do silników benzynowych na wersję z platyną. Dodatkowo warto zwrócić uwagę, że branża motoryzacyjna nie jest jedyną, która wykorzystuje platynę.
Podaż jest konsumowana przez następujące rynki:
- 35-40% – przemysł samochodowy,
- 25% jubilerstwo,
- 25% to energetyka, chemia, medycyna i hutnictwo,
- 0-20% to aktywa inwestycyjne.
Co więcej, poza motoryzacją, oba metale często można stosować zamiennie z niewielką stratą wydajności.
Istotnym czynnikiem, jaki będzie miał wpływ na zapotrzebowanie na oba metale szlachetne, jest rosnący udział samochodów elektrycznych w rynku. O ile samochody spalinowe i hybrydowe potrzebują platynowców, tak elektryczne już nie. Rzeczywistość jest taka, że samochody oparte wyłącznie o energię elektryczną to aktualnie “pieśń przyszłości”, a obecnie dużo bardziej opłaca się produkować auta hybrydowe. Ciężko jednoznacznie przewidzieć, jak będzie wyglądał rynek za 10-20 lat.
Skąd pochodzi platyna?
Aktualnie największym dostawcą platyny na świecie jest RPA (120 ton rocznie), wydobywając aż 6 razy więcej kruszcu niż Rosja, która jest na drugim miejscu. Kolejne kraje to Zimbabwe (12 ton), Kanada (12 ton) i USA (4 tony).
Ciekawe jest to, że kopalnie zajmującej się wydobyciem platyny tak naprawdę uzyskują ja przy okazji wydobycia innych kruszców, np. niklu. Dodatkowo większość firm w RPA, największym eksporterze platyny, wydobywa też pallad. Podobnie więc, jak to współcześnie jest w przypadku srebra, platyna jest produktem ubocznym eksploatacji złóż innych surowców. W związku z tym jej podaż, przynajmniej obecnie, nie ulegnie gwałtownej zmianie, nawet jeżeli na rynku nastąpi deficyt. Firma Norilsk Nickel przewiduje, że w 2022 roku może on wynosić około 0,3 mln uncji trojańskich. Nie wydaje się to być dużo, ale całkowita podaż platyny wyniosła w 2021 roku około 6 mln. uncji trojańskich, z czego 25% to recykling.
Platyna a rynek inwestycyjny
Rynek platynowych monet inwestycyjnych jest mały. Mamy tutaj do czynienia z wysokimi kosztami produkcji, dużą marżą i małymi cenami skupu w sklepach (spread na poziomie 25%). Na rynku pojawia się sporo walorów kolekcjonerskich i jednorazowych eksperymentów, ale aktualnie monet typowo inwestycyjnych jest pięć: Kanadyjski Liść Klonowy, Amerykański Orzeł, Wiedeńscy Filharmonicy, Britannia i Australijski Kangur
Nie bez znaczenia jest fakt, że roczna podaż jest warta niewiele, bo około 6 mld dolarów. Wystarczy zatem kilkaset mln dolarów, żeby realnie wpłynąć na rynek. Jednak historia pokazała, że to właśnie na takich niestabilnych aktywach, którymi nikt się nie interesuje, można w teorii dużo zarobić.
| Moneta | Kraj | Nominał | Lata emisji |
| Liść Klonowy | Kanada | 50 CAD | 1988 – obecnie |
| Platynowy Orzeł | USA | 100 USD | 1977 – obecnie |
| Wiedeńscy Filharmonicy | Austria | 100 euro | 2016 – obecnie |
| Britannia | Wielka Brytania | 100 GBP | 2018 – obecnie |
| Australijski Kangur | Australia | 100 AUD | 2018 – obecnie |
| Koala | Australia | 100 AUD | 1988 – 2012 |
| Panda | ChRL | 5 – 100 Yuan | 1987-2005 |